مدیریت مصرف رسانه‌ای در روزهای کرونا*

عباس رضایی ثمرین، روزنامه‌نگار | هریک ازما روزانه در معرض هزاران پیام رسانه‌ای از منابع مختلف قرار داریم. آگاهی از اخبار و اطلاعات به یکی از ملزومات زندگی مدرن تبدیل شده و کمتر کسی از ما می‌تواند زندگی بدون دسترسی به منابع خبری از قبیل رسانه‌ها، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی را تصور کند. با این حال، زیاده‌روی در پیگیری اخبار می‌تواند پیامدهای نامیمونی در زندگی هر یک از ما ایجاد کند. به‌ویژه در شرایط بحران، این زیاده‌روی می‌تواند آسیب‌های ذهنی و روانی به بار بیاورد و با ایجاد ترس و ناامنی روانی، بحران را تشدید کند. یکی از مهم‌ترین مولفه‌های «سواد رسانه‌ای» این است که بتوانید بین مصرف رسانه‌ای و سایر فعالیت‌های خود تعادل ایجاد کنید. این تعادل همان چیزی است که از روح و روان شما در مقابل انبوه اخبار و اطلاعات غیرضروری و اضافه، محافظت می‌کند. در یادداشت پیش رو کوشیده‌ام چند راهکار ساده برای مدیریت مصرف رسانه‌ای و استفاده بهتر و هدفمندتر از رسانه‌ها به شما پیشنهاد کنم. در روزهایی که همه ما به‌دلیل شیوع اپیدمیک ویروس کرونا، بیش از همیشه در معرض اخبار و اطلاعات قرار داریم، اجرای این پیشنهادها اهمیت و ضرورت دوچندان دارد.

  یک- خبرخوانی 24ساعته را متوقف کنید!  بحران‌ها غالب افراد را دچار وسواس در خبرخوانی می‌کنند و سبب چسبندگی بیش از اندازه مردم به منابع خبری می‌شوند. اینترنت از نظر تولید خبر چیزی شبیه به چاه ویل است. ده‌ها خبرگزاری رسمی در کشور هست که بعضی از آنها روزانه بیش از هزار خبر منتشر می‌کنند. چند ده برابر منابع رسمی نیز در منابع غیررسمی خبر تولید و منتشر می‌شود. مجموعه این اخبار، گردابی را تشکیل می‌دهد که نه‌تنها می‌تواند تمام وقت شما را ببلعد، بلکه به روح و روان شما نیز آسیب می‌زند. اگر شغل شما مرتبط با خبر نیست، هیچ ضرورتی ندارد در طول 24ساعت شبانه‌روز به‌طور مستمر همه خبرها را تعقیب و یا به‌طور لحظه‌ای به منابع خبری مراجعه کنید.

سعی کنید برنامه‌ای برای مطالعه و مشاهده اخبار تعیین کنید و به آن پایبند باشید؛ مثلا روزانه 2 تا 3 مرتبه اخبار مهم را چک کنید. با این روش هم از مهم‌ترین خبرهای روز مطلع می‌شوید، هم دچار وسواس خبرخوانی نمی‌‌شوید.

دو -  شکاک باشید؛ چیزهایی که در اینترنت می‌خوانید خیلی از اوقات حاوی اطلاعات غلط و فریبنده‌اند، گاهی می‌خواهند اخبار جعلی و شایعه در لباس خبر را به شما بقبولانند، گاهی هم صرفا دنبال کلیک و توجه شما هستند و فریب، ابزار تجارت آنهاست. در هر صورت لازم است در مواجهه با این محتواها شکاک باشید. با این تکنیک‌های‌ ساده می‌توانید تا حد زیادی از افتادن در دام اخبار دروغ، اطلاعات فریبنده و فیک‌نیوزها پیشگیری کنید.

- آیا تیتر خبر با متن آن مطابقت دارد؟ تیترها و کلمات کلیدی دروغین و اغواکننده از تکنیک‌های مرسوم «سئو» و بازاریابی محتوا در اینترنت است. هر جا که حس کردید مطلبی که می‌خوانید هیچ ربطی به تیترش ندارد، بدانید نویسندگان آن مطلب افرادی سودجو و غیرقابل اعتمادند، چون تلاش کرده‌اند با تیتر دروغین شما را به خواندن یا دیدن یا شنیدن یک محتوا ترغیب کنند.

- مطلب در چه زمانی منتشر شده است؟ خیلی از اوقات کاربران مطالب را بدون توجه به تاریخ انتشارشان به اشتراک می‌گذارند و گاهی این مطالب قدیمی و بی‌ربط در شبکه‌های اجتماعی اصطلاحاً داغ می‌شود. لازم است حتما به زمان انتشار اولیه مطالب دقت کنید. خیلی از اوقات ویدئوها یا عکس‌های قدیمی را به اخبار جعلی الصاق می‌کنند تا زمینه باورپذیری آنها را بیشتر کنند. برای راستی‌آزمایی عکس‌ها می‌توانید از گوگل استفاده کنید؛ به این شکل که عکس مربوطه را در قسمت گوگل ایمیج بارگذاری و آن را جست‌وجو کنید. اگر عکس مورد نظر قبلا در اینترنت منتشر شده باشد، گوگل آن را پیدا می‌کند و شما به راحتی به جعلی بودنش‌ پی‌می‌برید.

- چه‌کسی آن را نوشته؟ اگر نویسنده را نمی‌شناسید، نام او را در گوگل جست‌وجو کنید و ببینید مطالب دیگری نیز درباره موضوع مربوطه، نوشته یا نه. اگر در شبکه‌های اجتماعی حساب کاربری دارید، بکوشید فرد مورد نظر را در این شبکه‌ها پیدا کنید و به مطالبی که نوشته نگاهی بیندازید. گاهی با اطلاع از جهت‌گیری‌های ذهنی و سیاسی نویسنده، راحت‌تر می‌توانید درباره میزان مستند بودن چیزی که نوشته قضاوت کنید. القاب و عناوین و مدارک تحصیلی خیلی از اوقات برای مشروعیت‌بخشی به اخبار جعلی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در مطالب مشکوک، همیشه القاب و عناوین ادعایی نویسنده را راستی‌آزمایی کنید. مثلا وقتی شنیدید پروفسور ایکس ادعا کرده که در عرض 48ساعت داروی کرونا را ساخته، تلاش کنید بفهمید فرد مورد نظر، مدرک تحصیلی و دانشگاه ادعایی محصل تحصیلش چقدر معتبرند.

- منبع مطلب مورد نظر کجاست؟ دقت کنید که فرد نویسنده برای عدد و رقم و آمار و اطلاعات مهمی که در نوشته‌اش ارائه کرده، به منبع معتبری ارجاع داده است؟ اگر ارجاع داده، ادعاها را راستی‌آزمایی کنید و اگر نداده، در پذیرش ادعاها محتاط و شکاک باشید.

سه- از شبکه‌های اجتماعی، هوشمندانه‌تر استفاده کنید؛ در شرایطی که به سبب خطر ابتلا به بیماری کووید19، خیلی از ما مجبوریم در خانه بمانیم، استفاده از شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهای پیام‌رسان یک ضرورت است. از این شبکه‌ها برای ارتباط با اعضای خانواده و دوستان خود استفاده کنید اما در استفاده خبری از آنها هوشیار باشید. به منبع خبرهایی که می‌خوانید دقت کنید؛ سعی کنید برای اخبار و اطلاعاتی که لازم دارید، بهترین منبع را انتخاب کنید. اکانت‌ها و کاربران ناشناس و کانال‌های اطلاع‌رسانی که معلوم نیست توسط چه کسانی اداره می‌شوند، منابع خوبی برای کسب خبر نیستند. بحران کرونا یک موضوع مرتبط با سلامت است نه موضوع سیاسی. بنابراین رسانه‌ها و افراد و کاربرانی که جهت‌گیری سیاسی تابلو دارند هم منبع مناسبی محسوب نمی‌شوند. سعی کنید در هر خبری به منابع اولیه رجوع کنید. رسمی بودن یک منبع، به معنی صحت قطعی اخبار آن منبع نیست. در اخبار کرونا وزارت بهداشت، دانشگاه‌های علوم پزشکی و مسئولان رسمی نظام بهداشت و درمان، منابع موثقی هستند، درحالی‌که این گزاره مثلا درباره نمایندگان مجلس لزوما صدق نمی‌کند.

چهار- در انتشار و به اشتراک‌گذاری محتوا مسئولانه عمل کنید؛ قبل از اینکه ویدئو، صدا یا متنی را در شبکه‌های اجتماعی با دیگران به اشتراک بگذارید، حتما این 3سؤال مهم را از خود بپرسید: گوینده یا نویسنده کیست، دلایل و مستنداتش چیست و منابع دیگر در این‌باره چه می‌گویند؟ با فکر کردن به پاسخ این 3 سؤال، احتمال انتشار اطلاعات غلط و شایعات از سوی شما قطعا کمتر خواهد شد. عادت کنید که برای موضوعات چالش‌برانگیز یا مهم، خبر را از چند منبع بخوانید. چند منبعی بودن، احتمال اینکه در تله شایعه‌پراکنان و سازندگان اخبار جعلی قرار بگیرید را کاهش می‌دهد.

پنج- مثل رژیم‌های تغذیه‌ای، رژیم خبری بگیرید؛ هریک از ما نیازهای مشخص و محدودی در زمینه خبر داریم. بعضی اخبار مستقیم یا غیرمستقیم در زندگی ما یا اطرافیان‌مان تأثیر دارد، برخی دیگر مربوط به موضوعات مورد علاقه ماست و برخی دیگر، اصولا نه ارتباطی به ما دارند، نه دانستن یا ندانستن آنها در زندگی ما تفاوتی ایجاد می‌کند. هر فردی همچون رژیم غذایی، به یک رژیم برای مصرف خبر نیاز دارد. کرونا در کنار همه ترس‌ها و مضراتش، می‌تواند فرصت مناسبی برای همه باشد تا نیازهای خبری خود را مرور کنیم و رژیم جدیدی در مصرف خبری خود وضع کنیم.

*در نگارش این یادداشت از 2مطلب در تارنمای بنیاد پوینتر و پایگاه خبری کانورسیشن استفاده شده است.

پی‌نوشت: این یادداشت در روز 26 اسفندماه 98، در روزنامه همشهری منتشر شد.